Stress en (chronische) pijn

Wat is stress precies?

Vormen van stress

Iedere dag krijg je op welke manier dan ook met stress te maken. Dit kan zowel…

• Chemische: nutritioneel, gassen en verontreinigingen
• Mechanische: door houding en beweging
• Psychische: emotioneel
• Thermische: verhitting of koeling

Stress is simpel gezegd: spanning op je lichaam. Het is gezond en is ook noodzakelijk om te kunnen leven. Het is alleen van essentieel belang dat je niet te veel aan stress ervaart. Daarom is het belangrijk dat je weet wat stress met je lichaam doet en hoe je hier het beste mee om kunt gaan.

De eerste fysiologische stressreactie

Stress is een ruim begrip. Maar hoe je het ook omschrijft: in feite is het een noodzakelijke aanpassingsreactie van je complete lichaam op een chemische, thermische, fysieke of psychische verstoring van het evenwicht. En tientallen jaren geleden werd aangetoond dat bij iedereen dezelfde fysiologische reacties optreden bij een confrontatie met een stressfactor.

Bij de primitieve mens was die factor vaak een daadwerkelijke bedreiging, een zaak van leven of dood. Bijvoorbeeld wanneer je oog in oog kwam te staan met een roofdier. Tegenwoordig zijn emotionele ingrijpende factoren veelal de oorzaak van stress. Denk aan een drukke baan, het verliezen van je baan, financiële zorgen, ruzies of relatieproblemen. De spanningen van nu zijn dus een stuk minder ernstig dan in de prehistorie. Maar dat betekent niet per definitie minder stress. Onze spanningen keren veel vaker terug, dagelijks of misschien wel meerdere keren per dag. Denk aan frustraties op je werk, irritaties in het verkeer of een slepende burenruzie.

Bijzonder om te weten is dat ons lichaam op dit soort situaties hetzelfde reageert als op de levensbedreigende situaties waar de primitieve mens mee te maken had. Wat de oorzaak van stress ook is: elke keer komt de vecht-of-vluchtreactie naar boven. Concreet betekent dit dat ons lichaam bij een bedreiging, hoe groot of klein dan ook, direct alarm slaat. Dit gebeurt door het vrijkomen van de stresshormonen adrenaline en noradrenaline.

Deze veroorzaken een hogere hartslag (zodat het bloed sneller naar je spieren kan) en een snellere ademhaling (want je spieren hebben extra zuurstof nodig). Ook trekken je huidbloedvaten samen (om geen bloed te verspillen), word je bloed dikker (om minder snel dood te bloeden) en ga je meer zweten (zodat je niet oververhit raakt tijdens de vlucht). Kortom: duizenden jaren later reageert ons lichaam nog steeds op stress alsof het bedreigd wordt door die hongerige tijger.

De tweede fysiologisch reactie

Kort na het bovenstaande slaat het tweede stressfysiologisch systeem aan, waarbij het hormoon cortisol een cruciale rol speelt. Dit hormoon verhoogt je bloedsuikerspiegel voor extra brandstof, die je nodig hebt om langere tijd een bedreigende situatie aan te kunnen. Daarnaast onderdrukt het de activiteit van het immuunsysteem. Waarom, vraag je je af? Je lijf wil alle mogelijke energie gebruiken om te vechten of te vluchten en ‘steelt’ die energie daarom van het immuunsysteem, dat op dat moment simpelweg geen prioriteit heeft.

Het tweede systeem wordt met name geactiveerd als je verlamd raakt van de angst, je nog niet bewust bent van een bepaald gevaar of een bepaalde stressfactor, of wanneer je deze simpelweg niet erkent. Veel mensen negeren de stresssituatie met de overtuiging dat ze er niet gevoelig voor zijn. Maar eigenlijk pas je je als het ware aan, omdat je de gevolgen van een stressfactor of bedreiging niet aan kan.

Herstel na de stresscyclus

Even vanuit het perspectief van de prehistorische mens heb je in de bedreigende situatie daadwerkelijk gekozen voor vluchten of vechten. Zodra het gevaar geweken is, voel je pas de pijn en vermoeidheid die aangeven dat je moet uitrusten omdat je lichaam het een en ander te herstellen heeft. Die signalen worden bewust pas na afloop gegeven, omdat je lichaam je er niet mee wilde afleiden tijdens de bedreiging. Toen had je lichaam slechts één doel voor ogen: overleven.

Dit is te vergelijken met mensen die vaak juist in de vakantie ziek worden of iemand die nadat hij met pensioen gaat, getroffen wordt door een hartaanval. De stressreactie onderdrukt de gevolgen van de problemen, totdat het lichaam ‘veilig’ (ontspanning tijdens vakantie) is. Wat we hiermee willen zeggen is dat het essentieel is hoelang je jezelf aan stress blootstelt en hoe je een ‘stresscyclus’ afrondt. De manier waarop je je lichaam gebruikt, heeft effect op zowel je fysieke als je mentale functioneren.

Je lichaam krijgt aardig wat te verduren in een stresssituatie. Maak je de stresscyclus af, dan krijgt je lichaam de kans te herstellen. Gebeurt dit niet, dan blijft je lichaam in de overlevingsstand. De bijbehorende reacties van het lichaam zijn op zich niet slecht, maar ze worden wel degelijk ongezond als ze opeen blijven stapelen en dus chronisch worden. Hieronder vertellen we daar meer over.

Waarom klachten vaak niet verbeteren

Acute en chronische stress

Het verschil tussen vroeger en nu is dat we voorheen vooral te maken hadden met acute stress, die veroorzaakt wordt door korte termijn stressoren (denk weer aan de tijger) en tegenwoordig vooral met chronische stress, veroorzaakt door steeds terugkerende (vaak kleinere) stressoren. Een acute stresssituatie is meestal snel te herkennen en je pakt deze dan ook vaak sneller aan. De zogenaamde sluimerende stresssituaties vallen vaak niet direct op. Het zijn vaak dagelijkse stressoren die op zichzelf staand niet heftig zijn, maar continue opeenstapelend wel tot gevolgen leiden. Je lichaam blijft cortisol aanmaken, met alle bijbehorende gevolgen.

Bovendien draait het tegenwoordig niet meer om louter fysieke stressoren, maar nog meer om emotionele, sociale en psychologische. Het maakt het extra ingewikkeld dat niet alle stressoren even concreet zijn. Je werk op tijd afkrijgen en je rekeningen betalen zijn heel werkelijk. Maar er zijn ook stressoren die minder tastbaar zijn, die je jezelf misschien wel inbeeldt. Denk aan bepaalde eisen die je aan jezelf stelt (perfectionisme), piekeren of het nadenken over mogelijke reacties van anderen.

Ons stresssysteem helpt ons dus niet alleen uit stresssituaties te komen, maar creëert ook nieuwe stresssituaties die niet eerder bestonden.

Wanneer je bij al deze situaties niet de gehele stresscyclus doorloopt, dus niet uitrust en/of evalueert, loop je het risico weer in een nieuwe stresssituatie terecht te komen. Ook die sluit je weer niet goed af en zo stapelen de gevolgen van de ene na de andere stressreactie zich op. Je lichamelijke en mentale conditie gaan hieraan onderdoor, met mogelijk fysieke of psychische klachten tot gevolg.

Stress herkennen

Nogmaals: stress is een natuurlijke reactie van de mens om jezelf in leven te houden en daarom dus niet per definitie ongezond. Een teveel aan stress en het gebrek aan herstel na een stresssituatie zijn echter wel ongezond. Helaas is stress niet meetbaar en is het moeilijk te zeggen wanneer je maatregelen moet nemen. Wel zijn er vele lichamelijke symptomen die op chronische stress kunnen duiden:

• slaapproblemen;
• chronische vermoeidheid;
• onregelmatige hartslag of hartkloppingen;
• duizeligheid;
• hoofdpijn of migraine;
• spierpijn/spierspanning (vaak in de nek, rug en/of schouders);
• een lager libido;
• maagproblemen;
• darmstoornissen;
• hoge bloeddruk;
• een snellere en oppervlakkigere ademhaling;
• toename adrenaline;
• toename cortisol.

• Daarnaast is er een reeks psychische symptomen:
• snel geïrriteerd;
• rusteloosheid/gejaagdheid;
• snel emotioneel of zelfs agressief zijn;
• een gevoel van machteloosheid;
• somberheid/lusteloosheid;
• vergeetachtig zijn;
• faalangst/onzekerheid;
• weinig zelfrespect;
• concentratieproblemen;

• overzicht kwijt raken;
• piekeren;
• paniekreacties;
• vluchten en vermijden;
• je terugtrekken van anderen;
• veel klagen, verwijten en zuchten;
• verbittering en cynisme;
• te veel eten/alcohol nuttigen/roken;
• sterk perfectionisme;
• nergens meer van genieten.

We durven wel te stellen dat de meesten onder ons wel degelijk met stress kampen. Dit is niet altijd negatief. Sommige mensen kunnen juist niet zonder een beetje stress, zeggen ze. Maar wat er dan eigenlijk aan de hand is, is dat ze behoefte hebben aan de adrenaline en endorfine die aangemaakt worden bij stress. Ja, deze stoffen kunnen inderdaad een boost geven. We moeten echter de verhoogde cortisolspiegel die ermee gepaard gaat, niet onderschatten.

Hoe houden we de controle bij stress?

Diep vanbinnen weet je waarschijnlijk wel hoe je stress kunt voorkomen of hoe je ermee om moet gaan als je toch in een stresssituatie belandt. Toch vergeten of negeren we het regelmatig. Om te beginnen is het natuurlijk fijn als je weet welke stressoren op de loer liggen. Weet je ook waar en wanneer deze toeslaan, dan kun je jouw stressreactie beheersen. Daarbij zijn drie factoren essentieel:

• Bedenk een uitweg voor de stress. Door iets anders te doen, vaak iets fysieks, kan je cortisolniveau dalen. Denk aan een stuk fietsen, wandelen, yoga of op een bokszak slaan.

• Voorspelbaarheid. Herhaaldelijke stressoren geven je steeds minder spanning, omdat je weet wat er gaat komen. Je eerste sollicitatiegesprek zorgt bijvoorbeeld voor veel meer stress dan je tiende gesprek.

• Oefen, wanneer dat mogelijk is, controle uit op de stressor. Ook al heb je nog zoveel werk te doen, je kunt zelf bepalen wanneer je even een pauze inlast. Of praat over een ruzie, als je weet dat je er anders dagenlang over piekert.

De uitweg, voorspelbaarheid en controle zijn dus belangrijke factoren bij stressmanagement. Vergis je alleen niet in de laatste: we bedoelen niet dat je moet proberen overal controle over te krijgen, want dat levert alleen maar meer stress op. Houd controle waar mogelijk: bij zaken die je zelf kunt veranderen. En probeer zaken waar je geen controle over hebt te accepteren.
Dit stuk komt ook terug in mijn boek de ‘De oplossing voor pijn’. In dit boek beschrijf ik uitgebreid hoe pijn ontstaat en hoe wij zelf een grote invloed kunnen uitoefenen op (chronische)pijnklachten.

Lees hier een onderzoek over pijn en spanning.